Βότανα του Βερμίου: 76. Γαύρος

Ο

 Γαύρος είναι ένα  από τα χαρακτηριστικά δέντρα του βουνού μας, που θα τον συναντήσουμε τόσο στις πλαγιές, όπως π.χ. στο δασάκι του Αγίου Νικολάου, όσο και σε μεγαλύτερα

υψόμετρα. 

Είναι γνωστός με το επιστημονικό όνομα Κάρπινος (Carpinus), ανήκει στην οικογένεια των Κορυλίδων (Corylaceae) ή στην οικογένεια Βετουλίδες (Betulaceae) και συναντάται στην Ευρώπη και στη ΝΔ Ασία σε περισσότερα από 20 είδη. Στο βουνό μας και γενικά στην Ελλάδα εμφανίζεται με δύο κυρίως είδη, τον Γαύρο τον μπετουλοειδή ή αγριοτσουκνίδα (Carpinus betulus), ο οποίος είναι δένδρο και τον Γαύρο τον Ανατολικό ή σκυλόγαυρο (Carpinus orientalis), που είναι θάμνος.

To δέντρο φθάνει σε ύψος τα 25 μέτρα. Είναι φυλλοβόλο και ευδοκιμεί σε γόνιμα εδάφη και σε υψόμετρο 200 – 1000 μέτρα μαζί με άλλα φυλλοβόλα δέντρα. Αντέχει στον παγετό και στους ισχυρούς ανέμους. Ο φλοιός του κορμού του είναι στην αρχή γκριζωπός και όσο μεγαλώνει σκουραίνει, σκληραίνει και σχηματίζει ρωγμές. Τα κλαδιά του είναι καφετί και γυαλιστερά, τα φύλλα του έχουν έντονο πράσινο χρώμα στο επάνω και πιο ανοιχτό στο κάτω μέρος, μυτερά, σε σχήμα αυγοειδές, με πριονωτή περιφέρεια και με έντονες νευρώσεις με μήκος μέχρι 10 εκατοστά. Είναι φυτό μόνοικο, δηλαδή βγάζει ξεχωριστά αρσενικά και θηλυκά άνθη. Τα  άνθη του είναι κρεμαστοί ίουλοι. Τα αρσενικά άνθη έχουν κιτρινοπράσινο χρώμα και βρίσκονται στις μασχάλες τριχωτών βράκτιων, που μοιάζουν με μικρά μακρουλά φυλλαράκια.. Τα θηλυκά έχουν πράσινο χρώμα. Ανθίζει τον άνοιξη (Απρίλιος – Μάιος). Ο καρπός του έχει το σχήμα μικρού καρυδιού, στην αρχή πράσινος και κατόπιν καστανός και βρίσκεται στη βάση τριπλού βράκτιου, όπου θα δούμε τους σπόρους του.     

Ο Γαύρος χρησιμοποιείται κυρίως για το ξύλο του. Είτε σαν καύσιμο, είτε για την κατασκευή γεωργικών εργαλείων, πασάλων, μπαστουνιών κ.λ.π., γιατί είναι πολύ σκληρό και ελαστικό. Επίσης τα φύλλα του αποτελούν πολύ καλή τροφή για τα ζώα. 

Μανιτάρια

Γ

ιορτή της απελευθέρωσης της πόλης μας μεθαύριο και πολλοί Ναουσαίοι συνηθίζουν να τη συνδυάζουν με μια εξόρμηση στην φύση μας, που φόρεσε την πανέμορφη φθινοπωρινή φορεσιά της. Μάλιστα αρκετοί ταξιδεύουν μέχρι τον υγρότοπο των Πρεσπών για να

απολαύσουν όχι μόνο το μοναδικό φυσικό τοπίο, αλλά και το γριβάδι και τα άλλα ψάρια της λίμνης και παράλληλα να προμηθευτούν τα φασόλια της χρονιάς. Όσοι μένουν στη Νάουσα εκδράμουν στα βουνά και στα λιβάδια μας για να μαζέψουν τις φθινοπωρινές λιχουδιές, τα κάστανα και τα μανιτάρια. Φέτος ο καιρός ευνόησε και η παραγωγή των μανιταριών ήταν ιδιαίτερα πλούσια.

Τα μανιτάρια δεν είναι φυτά, ούτε ασφαλώς ζώα, ανήκουν σε ένα ξεχωριστό βασίλειο, τους Μύκητες, μαζί με τις μαγιές και άλλους μικροσκοπικούς οργανισμούς, ορισμένοι από τους οποίους προκαλούν ασθένειες, όπως οι γνωστές μας μυκητιάσεις κ.λ.π. Υπάρχουν πολλά είδη μανιταριών, τα οποία ταξινομούνται σε διάφορα γένη και οικογένειες. Πολλά από αυτά είναι εδώδιμα και αποτελούν μια υγιεινή τροφή για τον άνθρωπο και τα ζώα, πλούσια σε πρωτεΐνες και ιχνοστοιχεία, όμως υπάρχουν και αρκετά, τα οποία είναι τοξικά και μπορούν να μας οδηγήσουν ακόμη και στο θάνατο.

Τα επικίνδυνα μανιτάρια που φυτρώνουν στη χώρα μας ανήκουν κυρίως στο γένος Αμανίτης (Amanita). Τέτοια είναι η Amanita muscaria με όμορφο κόκκινο με άσπρες βούλες καπέλο, η Amanita pantherina με όμορφο καφέ καπέλο με άσπρες νιφάδες, η Amanita verna, ένα μικρό άσπρο μανιτάρι με μακρύ στύλο, η Amanita phalloides, με κίτρινο καπέλο και μυρουδιά τριαντάφυλλου.  Δηλητηριώδη μανιτάρια έχουμε και στο  γένος Boletus, όπως ο Βωλίτης o σατανάς, ένας βωλίτης με άσπρο καπέλο και κίτρινο στύλο, τον οποίο, όταν τον κόψουμε, εμφανίζει  στο εσωτερικό του μπλε χρώμα. Αυτά συνήθως περιέχουν τοξικές ουσίες όπως αματοξίνες, φαλλοτοξίνες, μουσκαρίνες κ.λ.π. Οι δηλητηρίαση από τα μανιτάρια εκδηλώνεται με δυνατούς πόνους στην κοιλιά, γαστρορραγία και εάν δεν οδηγηθεί ο άρρωστος γρήγορα στο νοσοκομείο, κινδυνεύει να χάσει και τη ζωή του. Κάθε χρόνο πολλοί συνάνθρωποί μας δηλητηριάζονται από μανιτάρια. Επίσης πολλά μανιτάρια περιέχουν παραισθησιογόνες ουσίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται και σαν ναρκωτικά.

Τα εδώδιμα μανιτάρια ανήκουν συνήθως στο γένος Αγαρικό  (Agaricus), όπου ανήκουν τα άσπρα μανιτάρια που πωλούνται στα σούπερ μάρκετ (Αgaricus bisporus), τα «προβατίσια» (Αgaricus campestris), που μαζεύουμε στο βουνό μας, το Agaricus arvensis κ.λ.π..  Εδώδιμα από το γένος Boletus  είναι ο Boletus reticulates (βασιλικό), το Boletus edulis, τα γνωστά μας βασιλομάνταρα, το Boletus pinophilus, με το βαρύ καφεκόκκινο καπέλο, το Boletus aureus με το μεγάλο καφέ καπέλο. Πολύ συνηθισμένο μανιτάρι στα μέρη μας είναι η Macrolepiota procera, το γνωστό μας ζαρκαδίσιο. Ξεχωριστή λιχουδιά είναι η Μορχέλα (Morchella) με το παράξενο καστανόμαυρο καπέλο της. Στους εδώδιμους Αμανίτες ανήκει ο Αμανίτης ο καισαρικός (Amanita caesarea), γνωστός με το όνομα «τα αυγά του καίσαρα», γιατί μοιάζει με πορτοκαλί αυγό μέσα σε άσπρη θήκη. Στους κορμούς των δένδρων συναντούμε τους πλευρώτους  με τη μορφή κυματιστών φύλλων (Pleyrotus ostreatus), τα οποία επίσης καλλιεργούνται και τα βρίσκουμε να πωλούνται στην αγορά. Υπάρχουν και υπόγεια μανιτάρια, όπως οι τρούφες (Tuber), οι οποίες είναι σπάνιες και πανάκριβες. Για την ανακάλυψή τους χρησιμοποιούνται ακόμη και σκυλιά. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια άρχισε και η καλλιέργειά τους, η οποία είναι πολύ προσοδοφόρα.

Τα περισσότερα μανιτάρια θα τα βρούμε σε δάση καστανιάς, βελανιδιάς ή οξιάς.

Νόστιμα τα μανιτάρια λοιπόν, όμως αν δεν τα γνωρίζουμε, καλύτερα να μην τα πλησιάζουμε, γιατί υπάρχει κίνδυνος…

Ημέρα των πουλιών

Τ

ην περασμένη Κυριακή, 4 Οκτωβρίου, γιορτάσαμε την Παγκόσμια Ημέρα των Ζώων. Από τη στήλη μας πολλές φορές αναφερθήκαμε στη μεγάλη σημασία που έχουν τα ζώα, ήμερα και άγρια, στη διατήρηση της φυσικής ισορροπίας του πλανήτη μας και ιδιαίτερα στην ομαλή

διαβίωση του ανθρώπου. Δυστυχώς ήταν αρκετά τα σημειώματά μας, που αφορούσαν την κακοποίηση των ζώων. Γράψαμε για τα ζώα που αιχμαλωτίζονται σε σπίτια και κλουβιά, μακριά από το φυσικό τους περιβάλλον, για να ικανοποιήσουν το κέφι ή μάλλον τα βίτσια κάποιων φαντασμένων και νεόπλουτων. Πολλές φορές αναφερθήκαμε στο απαράδεκτο φαινόμενο των αδέσποτων σκυλιών και άλλων ζώων και τις ευθύνες της πολιτείας, της τοπικής αυτοδιοίκησης και κάποιων πρόσκαιρων, αλακάρτ, φιλόζωων. Σήμερα όμως θα ασχοληθούμε με κάτι πολύ όμορφο, τα πουλιά.

Την περασμένη Κυριακή σε πολλούς υγρότοπους οργανώθηκαν γιορτές πουλιών, εφόσον αυτή την εποχή κυριολεκτικά οι περιοχές αυτές πλημμυρίζουν από χιλιάδες αποδημητικά πουλιά, τα οποία έρχονται από τον Βορρά για να ξεχειμωνιάσουν και να αναπαραχθούν στην πατρίδα μας.

Η Ελλάδα κατέχει στον παγκόσμιο χάρτη μια ιδανική θέση, στη βόρεια  εύκρατη ζώνη και αποτελεί πέρασμα τόσο για τα πουλιά που φεύγουν από την Αφρική για να περάσουν το καλοκαίρι τους στο δροσερό βορρά, όσο και για τα πουλιά της Βόρειας Ευρώπης, που κατεβαίνουν στο Νότο για να περάσουν ένα πιο ήπιο χειμώνα. Εκτός από το ιδανικό κλίμα και τη γεωγραφική της θέση, η πατρίδα μας διαθέτει μια μεγάλη ποικιλία στη γεωμορφολογία της. Τα 2.000 νησιά, τα πολλά βουνά, λόφοι, χαράδρες, κοιλάδες και πεδιάδες, τα 15.000 χιλιόμετρα δαντελωτές ακρογιαλιές, με τις αμμουδερές παραλίες ή τις βραχώδες ακτές αποτελούν ιδανικές περιοχές για το φώλιασμα και την αναπαραγωγή των πουλιών. Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περισσότερα από 400 είδη πουλιών.

Τη μεγαλύτερη σημασία απ’ όλα έχουν οι μοναδικοί ελληνικοί υγρότοποι. Τα δέλτα και οι όχθες των ποταμών, οι λίμνες, οι λιμνοθάλασσες, τα έλη και οι ακτές σε συνδυασμό με την πλούσια βλάστηση αποτελούν τα καλύτερα καταφύγια για τα πουλιά. Στη χώρα μας έχουν καταγραφεί 350 υγρότοποι και 113 σημαντικές περιοχές για το φώλιασμα των πουλιών, που αποτελούν το 11% της ελληνικής επικράτειας. Οι μεγαλύτερες λίμνες καλύπτουν έκταση περίπου 60.000 εκταρίων και τα 33 ποτάμια δημιουργούν στα δέλτα τους έκταση 327.000 εκτάρια.

Οι σημαντικότεροι ελληνικοί υγρότοποι, είναι και διεθνούς σημασίας προστατευόμενοι από τη σύμβαση Ραμσάρ. Είναι τα δέλτα των ποταμών Έβρου, Νέστου, Αξιού, Αλιάκμονα, Αχελώου και Ευήνου, οι λιμνοθάλασσες του Πόρτο Λάγος, του Μεσολογγίου και του Κοτυχίου, οι λίμνες Ισμαρίδα, Βιστωνίδα, Κερκίνη, Βόλβη, Κορώνια, Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα και ο Αμβρακικός κόλπος.

Εκεί λοιπόν, στους υγρότοπους, στα δάση, στα βράχια κ.λ.π. βρίσκουν καταφύγιο, τα μοναδικά και πανέμορφα πλάσματα της φύσης, τα πουλιά. Στους υγρότοπους συναντούμε υδρόβια και παρυδάτια πουλιά, όπως πάπιες, χήνες, βουτηχτάρια, ερωδιούς, πελεκάνους, κορμοράνους, λαγγόνες, αβοκέτες, χουλιαρομύτες,  γλάρους, γλαρόνια κ.λ.π. Στα δάση θα συναντήσουμε τις πέρδικες, τους φασιανούς, ορτύκια, μπεκάτσες, τσίχλες, αηδόνια κ.λ.π. και στα βράχια τα αρπακτικά, όπως οι αετοί, τα γεράκια, τα όρνια κ.λ.π. Ακόμη και στις κατοικημένες περιοχές συναντούμε τα χελιδόνια, τους πελαργούς, τα κοτσύφια, τα σπουργίτια, τις δεκαοχτούρες, κουκουβάγιες,  κοράκια κ.λ.π. Είναι τόσο μεγάλη η ποικιλία τους, που ίσως θα έπρεπε, μετά το αφιέρωμά μας στα φυτά του Βερμίου, να κάνουμε στη στήλη μας και ένα αφιέρωμα - γνωριμία με τα υπέροχα πουλιά της Ελλάδας.

Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια οι πληθυσμοί των πουλιών συνεχώς μειώνονται. Ασφαλώς οι αιτίες έχουν πηγή των άνθρωπο και τις δραστηριότητές του. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας, των νερών και του εδάφους λόγω των βιομηχανικών και οικιακών λυμάτων, η αποξήρανση των λιμνών και ελών, η ανάπτυξη των καλλιεργειών, αλλά και ο ανεξέλεγκτος τουρισμός, το παράνομο κυνήγι είναι μερικές από τις αιτίες που δημιουργούν συνθήκες ασφυξίας στους ιπταμένους φίλους μας.

Η επίσκεψη που κάναμε την περασμένη Κυριακή στον υγρότοπο της Κερκίνης μας γέμισε αισιοδοξία γιατί αντικρίσαμε χιλιάδες σπάνια πουλιά να χαίρονται το μοναδικό φυσικό περιβάλλον της τεχνητής λίμνης. Ίσως η οικονομική κρίση και η αποβιομηχάνιση της χώρας μας να βοήθησε σε αυτό.  Ίσως… Σίγουρα όμως μπορεί η οικονομική ανάπτυξη, όταν γίνεται σωστά και με σχέδια που προστατεύουν το φυσικό μας περιβάλλον να βοηθήσει τους υγρότοπους και κάθε περιοχή που φιλοξενεί ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς….

Βότανα του Βερμίου: 75. Μελικουκκιά

Π

ερπατώντας κατά μήκος της Αράπιτσας, στις πλαγιές του Βερμίου μας, μέχρι τη Σχολή του Αριστοτέλη, θα συναντήσουμε αγέρωχες και καταπράσινες, φορτωμένες με τους μικρούς,

διακριτικούς καρπούς, τις μελικουκιές.

Πρόκειται για το δένδρο που είναι γνωστό με το επιστημονικό όνομα Κέλτις η Νότια (Celtis australis), η οποία μαζί με άλλα γνωστά δένδρα, όπως η φτελιά, η μουριά κ.λ.π. ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των Ουρτικώδων (Urticales - Ulmaceae). Η Μελικουκιά είναι γνωστή και με τα ονόματα μελικοκκιά, κεράδα, κοκκονία, μικροκουκκιά κ.λ.π.. Φυτρώνει από τα αρχαία χρόνια στις Μεσογειακές χώρες, μάλιστα αναφέρεται και από τον μεγάλο Διοσκουρίδη. Ίσως οι καρποί της να είναι οι λωτοί του Θεόφραστου.

 Η Μελικουκιά είναι λοιπόν ένα δένδρο, το ύψος του οποίου μπορεί να φθάσει τα 25μ.. Έχει κορμό με φλοιό λείο σε χρώμα γκριζωπό και άφθονα φύλλα πράσινα στην επάνω επιφάνεια και γκριζοπράσινα - χνουδωτά στην κάτω, μήκους μέχρι 10 εκ, λογχοειδή, μυτερά, με πριονωτή περιφέρεια.  Τα άνθη του είναι πρασινωπά και αποτελούνται από 5 μέρη. Ανθίζει την Άνοιξη (Μάρτιος – Απρίλιος). Οι καρποί του είναι μικροί σφαιρικοί, δρύπες, με διάμετρο περίπου 1 εκ. που όταν ωριμάσουν έχουν καφετί χρώμα και κρέμονται από λεπτό μίσχο μήκος περίπου 3 - 4 εκ.. Οι καρποί ωριμάζουν το Σεπτέμβριο – Οκτώβριο. Ευδοκιμεί σε σχετικά ήπιο κλίμα και σε πετρώδη έως υγρά γόνιμα εδάφη.

Οι καρποί της μελικουκιάς τρώγονται. Είναι αρκετά νόστιμοι, παρόλο που ουσιαστικά είναι μια χοντρή φλούδα, γύρω από ένα μεγάλο κουκούτσι. Επίσης εκτός από τους καρπούς, ο φλοιός του κορμού και τα φύλλα έχουν κάποιες θεραπευτικές ιδιότητες. Χρησιμοποιούνται σαν μαλακτικά και στυπτικά, για αιμορραγίες, την επούλωση τραυμάτων, αλλά και για ενοχλήσεις του πεπτικού, όπως έλκος, δυσεντερία κ.λ.π. Από τα κλαδιά, τα οποία είναι σκληρά και ευλύγιστα κατασκευάζονται μπαστούνια, καλάθια, καρέκλες κ.λ.π.

Τα τελευταία χρόνια η μελικουκιά καλλιεργείται σε φυτώρια και χρησιμοποιείται πολύ σαν διακοσμητικό δένδρο κυρίως στους δρόμους των πόλεων, γιατί είναι φυτό που αντέχει στην ξηρασία και στη μολυσμένη ατμόσφαιρα.