Βότανα του Βερμίου: 67. Ασφόδελος

Α

υτή την εποχή πραγματικά δεν ξέρουμε τι να πρωτοδούμε και τι να πρωτοθαυμάσουμε στη μοναδική μας φύση. Το Βέρμιο έχει πρασινίσει για τα καλά και στα μεγάλα λιβάδια του φυτρώνουν εκατοντάδες είδη αγριολούλουδων και άλλα πολύτιμα βότανα. Ένα από αυτά που ξεχωρίζουν για το μέγεθος και την μυθολογία του είναι ο Ασφόδελος.

Ο Ασφόδελος που συναντούμε αυτή την εποχή στο βουνό μας είναι ο Ασφόδελος ο θερινός (Asphodelus aestivus), επίσης συναντούμε και την Ασφοδελίνη την κίτρινη (Asphodelus tutea). Είναι φυτό της Μεσογείου και πολύ διαδεδομένο στην χώρα μας, όπου συναντάται σε 12 είδη και με διάφορες ονομασίες, όπως ασφοντήλι, σπερδούκλι κ.λ.π. Ανήκει στην οικογένεια των Λιλιείδων (Liliaceae) μαζί με το αγριοκρέμμυδο, την τουλίπα, το κολχικό και άλλα άγρια και ήμερα φυτά. Θα τον συναντήσουμε ακόμη και σε πετρώδη άγονα εδάφη. Έχει έναν ψηλό κούφιο κυλινδρικό βλαστό ύψους περίπου 1 – 1,5 μέτρο. Στη βάση του βγαίνουν τα μακριά λογχοειδή φύλλα, ενώ στην κορυφή που διακλαδίζεται  θα δούμε τα άνθη του, τα οποία σχηματίζουν ταξιανθίες βότρεις. Τα άνθη του αποτελούνται από 6 πέταλα, είναι λευκά με μια κοκκινωπή γραμμή στη μέση. Η ρίζα του αποτελείται από πολλούς μακρουλούς κονδύλους..

Ο Ασφόδελος έχει συνδέσει το όνομά του με τη μυθολογία. Είναι το φυτό του πένθους. Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι οι ψυχές των νεκρών αναπαύονταν στον Άδη μέσα σε ένα λιβάδι ασφοδέλων και τρέφονταν με τις ρίζες τους. Ορισμένοι θεωρούν ότι πήρε το όνομα του  από το σκήπτρο του θεού Διόνυσου.

Επίσης ο ασφόδελος χάρη στις πολύτιμες χημικές ουσίες που περιέχει (χρωστικές, άμυλο, γλυκοζίδια κ.λ.π.) από την αρχαιότητα ήδη χρησιμοποιούνταν σαν φαρμακευτικό φυτό. Το γνώριζαν οι μεγάλοι γιατροί της αρχαιότητας Ιπποκράτης Πλίνιος και Διοσκουρίδης. Κυρίως χρησιμοποιείται η ρίζα του (κόνδυλος) με διάφορες μορφές , όπως κατάπλασμα, σκόνη, αλοιφή, αφέψημα κ.λ.π. για τη θεραπεία παθήσεων του αναπνευστικού (βρογχίτιδα), του ουροποιητικού και του κυκλοφορικού. Έχει ιδιότητες διουρητικές, τονωτικές, επουλωτικές, αποχρεμπτικές κ.λ.π. Η χρήση του όμως πάντα χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και συμβουλή ειδικού.

Η ρίζα του ασφοδέλου τρώγεται, όπως η πατάτα. Μάλιστα παλαιότερα πίστευαν ότι ήταν το φαγητό των φτωχών.  Έτσι, σε περίπτωση πτώχευσης και πείνας, το βουνό μας με τα δένδρα και τα πολλά βότανά που διαθέτει  είναι σίγουρο ότι θα μας θρέψει…

Βότανα του Βερμίου: 66. Παιώνια

Α

σφαλώς στο μεγάλο αφιέρωμα της στήλης μας στα φυτά του Βερμίου δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την πανέμορφη Παιώνια. Αφορμή για το σημερινό μας σημείωμα στάθηκε η πρόσκληση του αγαπημένου μας φίλου, ποιητή Ηλία Τσέχου, ο οποίος για μια ακόμη φορά

δείχνοντας έμπρακτα την αγάπη του για τον τόπο του, εδώ και μερικά χρόνια προσπαθεί να αναδείξει τις ομορφιές της Κράστας και της ευρύτερης περιοχής του βουνού μας.

Έτσι λοιπόν την περασμένη Κυριακή μαζί με μερικούς φίλους και με ξεναγό τον Ηλία επισκεφθήκαμε την τοποθεσία του βουνού μας Τσουκνίδα, κοντά στον Αι Γιώργη τον Περιστερεώτα, όπου έκθαμβοι αντικρίσαμε μέσα στο πανέμορφο δάσος με τις βελανιδιές, τα σφενδάμια, τους γάβρους και τους κράταιγους τεράστιες εκτάσεις καλυμμένες από μυροβόλα βότανα, όπως θυμάρι, αγριοτριανταφυλλιές, παλιούρια, καμπανούλες, βερμπάσκο, μελισσόχορτο, ασφοδελούς κ.λ.π.. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν μεγαλοπρεπείς οι Παιώνιες, ολάνθιστες με τα μεγάλα πορφυρά άνθη τους. Τότε μέσα σ’ αυτό το παραδεισένιο τοπίο, για μια ακόμη φορά διαπιστώσαμε ότι δεν είχαν άδικο οι πρόγονοί μας, που τοποθετούσαν στο Βέρμιο τους μυθικούς κήπους του Μήδα.

Η Παιώνια λοιπόν είναι ένα πανέμορφο αγριολούλουδο, που φυτρώνει στη χώρα μας σε δάση της Κεντρικής Ελλάδας (Παρνασσός), στη Βόρεια Ελλάδα (Βέρμιο, Δράμα, Θράκη) καθώς και σε νησιά, όπως την Κρήτη, τη Ρόδο, την Κάρπαθο κ.λ.π. Ανήκει στην οικογένεια των Παιωνιδών (Paeoniaceae) και στο γένος Παιώνια (Paeonia). Στην Ελλάδα συναντούμε τα είδη: Παιώνια του Παρνασσού (paeonia parnassica), Πηγουνιά (Paeonia clusii)  με τα λευκά άνθη, την ενδημική Παιώνια της Ρόδου (Paeonia rhodia), την πιο συνηθισμένη Παιώνια την αρσενική Paeonia mascula και την Παιώνια την ξενική (Paeonia peregrine). Στην Ευρώπη συναντούμε 15 είδη ενώ στην Κίνα φυτρώνουν ή καλλιεργούνται περισσότερα από 300 είδη. Η δικιά μας ανήκει στο είδος Παιώνια η αρσενική. Είναι φυτό πολυετές ύψους περίπου 80 εκατοστών και την άνοιξη βγάζει μεγάλα σκουροπράσινα σύνθετα πολυσχιδή φύλλα. Ανθίζει στα τέλη Απριλίου – αρχές Ιουνίου (στα νησιά ενωρίτερα) και κάνει μεγάλα εντυπωσιακά άνθη διαμέτρου περίπου 8 εκατοστών, που αποτελούνται συνήθως από 7 πέταλα και  αναδύουν ένα διακριτικό άρωμα κανέλλας.

Η Παιώνια είναι γνωστή από την αρχαιότητα χάρη στην ομορφιά της και τις πολλές φαρμακευτικές ιδιότητες. Πήρε το όνομά της από τον γιατρό Παιώνα, ο οποίος σύμφωνα με τη μυθολογία τη χρησιμοποίησε για να γιατρέψει τον Πλούτωνα. Άλλος μύθος λέει ότι ο Παιώνας, όταν πέθανε, μεταμορφώθηκε στο φυτό Παιώνια. Χρησιμοποιούνταν από τον Ιπποκράτη και τον Διοσκουρίδη για παθήσεις των νεφρών και των νεύρων. Σήμερα επίσης χρησιμοποιείται σαν παυσίπονο και σαν ελαφρό ναρκωτικό. Όμως χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, διότι αυτό το πανέμορφο φυτό περιέχει εκτός από αιθέρια έλαια και επικίνδυνα δηλητήρια.

Εκτός από τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες, τα πανέμορφα άνθη της Παιώνιας χρησιμοποιούνταν παλαιότερα για τον στολισμό των σπιτιών, ακόμη  και των επιταφίων. Επίσης στην Κρήτη ήταν έθιμο να τα φορούν οι γαμπροί στο πέτο τους.

Η Παιώνια λοιπόν θεωρείται ο βασιλιάς των αγριολούλουδων και όπως γράφει ο αγαπημένος μας ποιητής Ηλίας Τσέχος:

«Πασάων βοτανέων βασιληίδα»!

Παιώνιες περήφανες εταίρες

Αιώνιες αγάπες στα μέρη μας

Μυρώστε Αλιάκμονα, Γιαννακοχώρι

Στολίστε έρωτες, επιταφίους, μέθες

Χαρές Βεργίνας, Πέλλας

Μίεζας.

Βότανα του Βερμίου: 65. Γαΐδουράγκαθο

Πολλές φορές γράψαμε για πανέμορφα φυτά, τα οποία όμως αδικούνται από το όνομά τους. Αυτό συμβαίνει και με τα γαϊδουράγκαθα, που μπορεί να έχουν άσχημο όνομα, όμως συνήθως διαθέτουν  πολύ όμορφα άνθη καθώς και πολύτιμες φαρμακευτικές και άλλες ιδιότητες, γνωστές ήδη από την

αρχαιότητα.

 Το όνομα γαϊδουράγκαθο χρησιμοποιείται για πολλά φυτά που φέρουν αγκάθια είτε στο βλαστό είτε στα άνθη τους. Πήραν το όνομά τους από τα γαϊδούρια, τα οποία συνηθίζουν να τα τρώνε χωρίς να πληγώνονται.  Ανήκουν στη μεγάλη  οικογένεια των Σύνθετων (Compositae ή Asteraceae). Το γένος Ονόπορδο (Onopordum)  στην Ελλάδα απαντάται σε 10 είδη, με πιο γνωστά  το  Ονόπορδο το ιλλυρικό (Onopordum illyricum) και το Ονόπορδο το ταυρικό (Onopordum tauricum), τα οποία έχουν μεγάλα σφαιρικά άνθη που βγαίνουν στη άκρη του βλαστού. Επίσης έχουμε το γένος Νοτόβασις, με πολλά μικρά άνθη και πιο γνωστή στην Ελλάδα τη Νοτόβασις τη συριακή (Notobasis syriaca). Επίσης από το γένος Σίλυβο στη χώρα μας φυτρώνει το Σίλυβο το μαριανό (Silybum marianum), το οποίο φέρει όμορφα ρόδινα άνθη, που βγαίνουν στη μέση ενός αγκαθωτού στεφανιού. Στα μεγάλα πολυσχιδή φύλλα του συναντούμε λευκές κηλίδες, οι οποίες, σύμφωνα με την παράδοση, οφείλονται στο γάλα της Παναγιάς, απ’ όπου πήρε και το όνομά του.    

Τα γαϊδουράγκαθα λοιπόν, που πολλοί τα ξέρουν και σαν γουμαράγκαθα ή αγριάγκαθα, φυτρώνουν σε άγονα συνήθως εδάφη και γενικά θεωρούνται ζιζάνια των χωραφιών. Τα περισσότερα ζουν ένα ή δύο χρόνια και χαρακτηριστικό τους είναι τα αγκαθωτά φύλλα και άνθη κεφάλια, που περιβάλλονται από αγκαθωτά βράκτια και αποτελούνται από πολλά μικρά ανθίδια σε χρώμα συνήθως ιώδες. Πολλαπλασιάζονται με  σπόρους που «σπέρνονται» την άνοιξη.

Τα γαϊδουράγκαθα είναι συγγενικά με τις αγκινάρες και μάλιστα πολλά από αυτά τρώγονται σαν σαλάτες. Χρησιμοποιούμε συνήθως τους τρυφερούς βλαστούς, αφού τους αποφλοιώσουμε. 

Ορισμένα είδη γαϊδουράγκαθου θεωρούνται φαρμακευτικά βότανα. Χρησιμοποιούνται περισσότερο οι σπόροι και η ρίζα. Το ρόφημα  που παρασκευάζεται από αυτά  με νερό ή με την προσθήκη κρασιού χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση προβλημάτων του πεπτικού συστήματος, όπως δυσεντερία, κολικοί, προβλήματα του συκωτιού, του παγκρέατος και της χολής. Ακόμη με τις πολύτιμες χημικές ουσίες που περιέχει, τονώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.

Πολλοί πιστεύουν ότι οι ουσίες που περιέχονται στους σπόρους του γαϊδουράγκαθου μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σαν αντίδοτο για δηλητηριάσεις από μανιτάρια, έντομα ή φίδια, άλλοι πιστεύουν ότι ρυθμίζει τα επίπεδα χοληστερίνης και σακχάρου. Υπάρχουν και μερικοί που θεωρούν ότι το φυτό έχει ακόμη και αντικαρκινικές ιδιότητες. Όμως η λαϊκή παροιμία λέει «όπου ακούμε πολλά κεράσια, ας πάρουμε μικρό καλάθι» και όπως γράφουμε πάντα, δεν κάνουμε καμιά θεραπεία, πριν ακούσουμε τις οδηγίες ειδικού γιατρού.